โรคจากการดื่มน้ำปนเปื้อน : พร้อมวิธีป้องกัน

• น้ำดื่มสะอาดคือสิทธิขั้นพื้นฐาน แต่คำว่า “ปลอดภัย” มีความหมายมากกว่าความใสและรสชาติ—คือปราศจากเชื้อจุลินทรีย์และสารพิษในระดับที่เป็นอันตราย
• WHO/UNICEF JMP ระบุว่าในปี 2022 ยังมีประชากร 2.2 พันล้านคน ขาดน้ำดื่มที่บริหารจัดการอย่างปลอดภัย (safely managed) หรืออย่างน้อยที่สุดยังดื่มจากแหล่งผิวดินโดยตรง ซึ่งสะท้อนว่าความเสี่ยงด้านสุขภาพจากน้ำยังคงสูงในหลายภูมิภาคของโลก. (UN-Water, World Health Organization)
• ปัญหานี้ไม่เพียงเกิดในประเทศรายได้ต่ำ ปริมณฑลเมืองใหญ่ในประเทศกำลังพัฒนา—รวมถึงไทย—ยังเผชิญโจทย์ท่อเก่า ถังพักน้ำและตู้กดน้ำสาธารณะที่ดูแลไม่สม่ำเสมอ

• โรคที่เกิดจากน้ำ : WHO ระบุว่า “มีคนเสียชีวิตจากโรคท้องร่วงจากน้ำดื่มที่ไม่ปลอดภัย สุขาภิบาลและสุขอนามัยที่ไม่เหมาะสมประมาณ 1 ล้านคนต่อปี ขณะที่การเข้าถึงน้ำและสุขาภิบาลที่ดี สามารถป้องกันการเสียชีวิตของเด็กอายุต่ำกว่า 5 ปีได้จำนวนมาก (World Health Organization)
• CDC ชี้กลุ่มเสี่ยง : เด็กเล็ก ผู้สูงอายุ ผู้มีโรคประจำตัว ภูมิคุ้มกันต่ำ เสี่ยงป่วยรุนแรงจากเชื้อในน้ำ และ CDC ยังรวบรวม “เชื้อที่มักปนเปื้อนในน้ำประปาและแนวทางควบคุม” โดยเน้นว่า “การต้มคือวิธีฆ่าเชื้อที่ได้ผลที่สุด” ในภาวะฉุกเฉินหรือเมื่อไม่มั่นใจคุณภาพ (CDC)
• บริบทประเทศไทย : แม้ระบบประปาครอบคลุม กลไกปนเปื้อนยังเกิดได้จาก ตะกอน / สนิมในท่อเก่า, คราบชีวภาพ (biofilm) ใต้ถังพัก, และตู้กดน้ำที่ไม่ล้างตามรอบ—ซึ่งทั้งหมด “ทำให้น้ำสะอาดจากแหล่งผลิต กลายเป็นน้ำเสี่ยงที่ก๊อกและหัวจ่าย”

ตัวอย่างเชื้อที่สำคัญ :

• Vibrio cholerae → อหิวาตกโรค : ถ่ายเหลวปริมาณมาก เสี่ยงช็อกจากการขาดน้ำเร็ว
• Salmonella Typhi → ไทฟอยด์ : ไข้สูงเรื้อรัง ปวดท้อง ผื่น rose spots
• Shigella spp. → บิด : ถ่ายมูกเลือด ปวดเบ่ง

แหล่งปนเปื้อน : น้ำประปาที่ปนเปื้อนในปลายน้ำ (ท่อรั่ว, น้ำท่วมย้อนกลับ), น้ำบ่อ / บาดาลไม่ได้ผ่านการฆ่าเชื้อ, อุปกรณ์ / มือที่ไม่สะอาด

การป้องกันแบบซ้อนชั้น (multiple barriers) :

1) ป้องกันที่ต้นทาง (แหล่งน้ำ / ระบบผลิต) → 2) บำบัด / กรอง / ฆ่าเชื้อ → 3) เก็บรักษาในถังและท่อที่สะอาด → 4) ใช้และจ่ายน้ำจากหัวจ่าย / เครื่องทำน้ำเย็นที่ล้างตามรอบ

สถานการณ์โลก : ปะทุซ้ำในบางภูมิภาคจากสงคราม อพยพ น้ำท่วม และการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ทำให้การระบาดอหิวาตกโรคพุ่งสูงในหลายประเทศช่วงปี 2023–2024. (The Guardian)

• ตัวอย่างเชื้อ : Hepatitis A, Norovirus, Rotavirus (ในเด็ก)
• อาการเด่น : คลื่นไส้ อาเจียน ท้องเสีย (โนโรไวรัส), ตับอักเสบตัวเหลือง (ไวรัสตับอักเสบเอ)

ข้อควรรู้ :

ไวรัสจำนวนหนึ่งทนทานต่อคลอรีนในระดับที่ใช้ปกติ หากน้ำขุ่น / มีสารอินทรีย์สูง → การต้ม และ/หรือ UV ที่มีประสิทธิภาพ สามารถลดความเสี่ยงได้ (ต้องใช้อัตราการไหลและกำลังหลอด UV ตามสเปก)

ตามหลักฐานแนวทางของ WHO เกี่ยวกับคุณภาพน้ำดื่มและการประเมินเทคโนโลยีบำบัดระดับครัวเรือน (mwa.co.th, World Health Organization)

ตัวอย่างเชื้อ : Giardia, Cryptosporidium, Entamoeba histolytica

• Crypto โดดเด่น : มีผนังหนา ทนคลอรีนกว่าจุลินทรีย์ทั่วไป → การต้มให้เดือด (Boiling) ช่วยได้มากที่สุดหากสงสัยปนเปื้อน และการกรองระดับ UF / RO ช่วยลดได้อย่างมีประสิทธิภาพเมื่อระบบถูกออกแบบและบำรุงรักษาถูกต้อง. (CDC)
• อาการ : ท้องเสียเรื้อรัง ปวดท้อง ดูดซึมผิดปกติ น้ำหนักลด (โดยเฉพาะ Giardia)

• ไนเตรต/ไนไตรต์ : เสี่ยง methemoglobinemia (blue baby syndrome) ในทารก—กรณีศึกษาของ CDC ระบุสาเหตุหลักคือการดื่มน้ำที่ปนเปื้อนจากการเกษตร/ปุ๋ยในบ่อบาดาล (CDC, PMC)
• สารหนู (Arsenic) : สัมพันธ์กับผิวหนังหนา สีผิวเปลี่ยน และมะเร็งผิวหนัง เมื่อได้รับสารหนูระยะยาวจากน้ำดื่ม โดย ATSDR ระบุอาการเรื้อรังและผลกระทบระบบตับและหลอดเลือด (ATSDR, CDC Archive)
• ตะกั่ว (Lead) : ไม่มีระดับตะกั่วในเลือดที่ปลอดภัยในเด็กตามนิยามของ CDC—ทำลายสมอง ระบบประสาท การเรียนรู้และพฤติกรรม แม้ปริมาณต่ำ สาเหตุสำคัญมักมาจากท่อ / ข้อต่อที่มีตะกั่วหรือบัดกรีเก่า (CDC)

• อาการที่พบบ่อย : ท้องเสีย / อาเจียน, ปวดท้องบิด, ไข้, อ่อนเพลีย, ภาวะขาดน้ำ (ปากแห้ง ปัสสาวะน้อย), เด็กเล็กซึม / ร้องกวนผิดปกติ
• ภาวะฉุกเฉิน : ถ่ายเหลวถี่จนดื่มน้ำไม่พอ, มีมูกเลือด, ไข้สูงนาน, เด็กเล็ก / ผู้สูงอายุซึม—ให้พบแพทย์

ทำทันทีเมื่อสงสัยว่าน้ำเป็นสาเหตุ :

1. เปลี่ยนแหล่งน้ำดื่ม → ใช้น้ำต้มสุก / น้ำบรรจุที่เชื่อถือได้ชั่วคราว
2. ต้มน้ำอย่างถูกต้อง (เดือดพล่าน ≥1 นาที*) ก่อนดื่ม / ปรุงอาหาร
3. ตรวจและ Bypass ระบบกรองที่สงสัยว่าปนเปื้อน (เช่น ไส้กรองหมดอายุ / ระบบ UV ดับ)
4. เก็บตัวอย่างน้ำให้หน่วยงานตรวจ (ถ้าเป็นไปได้) และจดบันทึกอาการเพื่อแจ้งแพทย์และสาธารณสุข
   *แนวทาง CDC เน้น “การต้มดีที่สุด” เมื่อต้องจัดการน้ำที่อาจปนเปื้อนจุลินทรีย์ (CDC)

• บ้าน / คอนโด : ท่อในอาคารเก่า, ข้องอ / ข้อต่อมีสนิม, ถังพักน้ำบนดาดฟ้าที่ไม่ล้าง, ตู้ทำน้ำเย็น / เครื่องกรองน้ำที่ไม่ได้บำรุงรักษา
• โรงเรียน : ตู้กดน้ำสาธารณะที่ “ใช้หนัก–ล้างน้อย”, ก๊อกน้ำสนามเด็กเล่น, จุดจ่ายใกล้พื้นที่ชื้น / ฝุ่น
• ออฟฟิศ / โรงงาน : ระบบท่อซับซ้อน, แท้งค์สำรองหลายใบ, หัวจ่ายกาแฟ / ชาเชื่อมกับน้ำดิบ, ตู้เย็นกดน้ำแบบต่อท่อ

กฎทอง : น้ำสะอาดตั้งแต่ออกโรงงาน ไม่ได้การันตีสะอาดที่ปาก ถ้าท่อ–ถัง–ตู้–หัวจ่าย ไม่ได้รับการทำความสะอาดตามรอบ

อ้างอิงหลัก Multiple Barriers และแนวคิด Household Water Treatment & Safe Storage (HWT) ของ WHO :

• Boil (ต้ม) : ฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ได้กว้างขวาง เหมาะกับยามฉุกเฉิน / ไม่มั่นใจคุณภาพ (CDC)
• Filter (กรอง) : เลือกระดับความละเอียดให้เหมาะกับความเสี่ยง (UF / RO / Carbon / Resin)
• Disinfect (ฆ่าเชื้อ) : UV / คลอรีน (ในบริบทที่เหมาะสม) ภายใต้สเปกและอัตราการไหลที่ถูกต้อง ตามแนวทาง WHO (mwa.co.th, World Health Organization)
• Store (เก็บรักษา) : ภาชนะปิดสนิท ปากกว้างพอให้ล้าง, หลีกเลี่ยงแสง / ความร้อน, ล้างทำความสะอาดให้ตรงตามรอบ

• เยื่อกรองระดับ 0.01ไมครอน ช่วยดักจับแบคทีเรีย โปรโตซัว และตะกอน
• เหมาะกับบ้าน–ออฟฟิศที่ต้องการน้ำใส ปลอดเชื้อส่วนใหญ่ และยังคงแร่ธาตุธรรมชาติบางส่วน

• เยื่อกรองระดับนาโน–โมเลกุล (≈0.0001 ไมครอน) ลดสารละลายรวม (TDS), โลหะหนัก เช่น ตะกั่ว สารหนู และไนเตรตได้ดี
• เหมาะเมื่อมีความเสี่ยงสารเคมี โลหะหนัก หรืออยากควบคุมรสชาติอย่างสม่ำเสมอ

• เหมาะกับใช้ฆ่าเชื้อขั้นสุดท้ายหลังกรอง ช่วยจัดการแบคทีเรีย ไวรัส (ประสิทธิภาพขึ้นอยู่กับกำลังหลอด / อัตราการไหล / ความใสของน้ำ)
• ต้องบำรุงรักษาและเปลี่ยนหลอดตามอายุแสง (ชั่วโมงทำงาน)

• ลดหินปูน ความกระด้าง ช่วยเรื่องคราบ เครื่องใช้ไฟฟ้ายืดอายุ และรสสัมผัสน้ำนุ่มนวล
• ใช้ร่วมกับคาร์บอน / UF / RO เพื่อคุณภาพน้ำดื่ม

เคล็ดลับ : “กรองก่อน ฆ่าเชื้อทีหลัง” เพื่อให้ UV / คลอรีนทำงานได้เต็มที่ (น้ำใส = แสง / สารออกฤทธิ์เข้าถึงจุลินทรีย์ได้ดี)

ไส้กรองน้ำ	แบคทีเรีย/ไวรัส	โปรโตซัว (Crypto/Giardia)	ตะกอน/สนิม	คลอรีน/กลิ่น/สารอินทรีย์	ไนเตรต	โลหะหนัก (ตะกั่ว/สารหนู)	หมายเหตุ
Sediment (PP)	✖︎	✖︎	✔︎	✖︎	✖︎	✖︎	ดักตะกอนเบื้องต้น
Carbon (GAC/Block)	✖︎	✖︎	✔︎ (บ้าง)	✔︎	✖︎	✖︎ (ยกเว้นรุ่นเฉพาะ)	ปรับรส/กลิ่น คลอรีนอิสระ
UF	✔︎ (ส่วนใหญ่)	✔︎	✔︎	✖︎	✖︎	✖︎	ต้องล้าง/Backwash ตามแบบ
RO	✔︎	✔︎	✔︎	✔︎*	✔︎	✔︎	*มักมีคาร์บอนร่วม
UV (ฆ่าเชื้อ)	✔︎	✔︎ (ไวรัส/โปรโตซัวหลายชนิด)	–	–	–	–	ต้องการน้ำใส/อัตราการไหลถูกสเปก
Resin (Softener)	✖︎	✖︎	✖︎	✖︎	✖︎	✖︎	ลดความกระด้าง/คราบหินปูน

อิงกรอบคิดจาก WHO Guidelines และโครงการประเมินเทคโนโลยีบำบัดระดับครัวเรือน (HWT Scheme) ว่าไม่มี “ตัวเดียวจบ”—การออกแบบต้องสอดคล้องกับความเสี่ยงจริงและบำรุงรักษาถูกต้อง (mwa.co.th, World Health Organization)

หลักคิด : “น้ำดี = อุปกรณ์เหมาะสม × การบำรุงรักษาถูกต้อง”

• PP Sediment : 3–6 เดือน (ขึ้นกับความขุ่น / ปริมาณน้ำ)
• Carbon : 6–12 เดือน (หรือ TDS / สี-กลิ่น–รสเปลี่ยนเร็ว)
• Resin : 6-12 เดือน (ฟื้นสภาพด้วยเกลือ / เปลี่ยนตามอายุใช้งาน)
• UF : 6-12 เดือน หรือตามคู่มือ (ล้าง / Backwash ตามชั่วโมงการใช้ และเปลี่ยนเมื่อเสื่อม)
• RO Membrane : 18–36 เดือน (ขึ้นกับคุณภาพน้ำดิบ / แรงดัน / การล้าง)
• UV Lamp : ตามชั่วโมงอายุหลอด (เช่น 9–12 เดือน การใช้งานต่อเนื่อง)

หมายเหตุ : รอบด้านบนเป็น “ช่วงอ้างอิง” ให้ยึดคู่มือผู้ผลิตและเงื่อนไขหน้างานจริงเสมอ

รายการ	รายสัปดาห์	รายเดือน	รายไตรมาส	รายครึ่งปี–รายปี
เช็ด–ฆ่าเชื้อหัวจ่าย/ก๊อก/ถาดรองตู้	✔︎
ตรวจสภาพท่อ/รอยรั่ว/แรงดัน		✔︎
บันทึกวันที่เปลี่ยนไส้กรอง		✔︎
ล้างตู้กดน้ำ/แท้งค์/ท่อทางเดิน			✔︎
เปลี่ยน PP/Carbon/Resin				✔︎ (ตามสเปก)
เปลี่ยน UF/RO/UV Lamp				✔︎ (ตามอายุ)

• Biofilm (คราบเมือกจุลินทรีย์) : สามารถก่อตัวในผนังถัง / ท่อ / หัวจ่าย—แม้น้ำจะผ่านระบบกรองมาแล้ว
• ขั้นตอนสำคัญ : ปิดน้ำ–ถอดปลั๊ก → ระบายน้ำออก / ถอดชิ้นส่วนที่ล้างได้ → ใช้น้ำยาทำความสะอาด Food Grade / น้ำยาฆ่าเชื้อเข้มข้นที่เหมาะสม → ล้างน้ำสะอาดจนหมดกลิ่น → ฆ่าเชื้อจุดสัมผัส (ก๊อก / หัวจ่าย) → ทิ้งน้ำชุดแรกหลังประกอบกลับ
• ความถี่แนะนำ : 3–6 เดือน/ครั้ง (หรือถี่ขึ้นในโรงเรียน / ออฟฟิศที่มีการใช้งานหนัก)

ใช้หลัก Clean → Rinse → Sanitize → Rinse (เมื่อจำเป็น) ช่วยลดเชื้อสะสมจากจุดจ่าย—ซึ่งเป็นด่านสุดท้ายก่อนดื่ม

บ้าน/คอนโด

• ก๊อกหัวจ่ายสะอาด ไร้คราบ
• บันทึกรอบเปลี่ยนไส้กรองน้ำครบทุกไส้
• ล้างตู้ทำน้ำเย็นทุก 3-6 เดือน
• ถังพักบนดาดฟ้าล้างอย่างน้อย 2 ครั้ง/ปี
• ช่วงน้ำท่วม / ซ่อมท่อ → ต้มก่อนดื่ม + Bypass ระบบเสี่ยงชั่วคราว
• เด็กเล็ก / ทารก : หลีกเลี่ยงน้ำบ่อบาดาลที่ไม่ได้ตรวจไนเตรต—เพราะเสี่ยง methemoglobinemia (CDC)

โรงเรียน

• เปลี่ยนไส้กรองน้ำและล้างตู้กดน้ำตามรอบทุกเทอม + บันทึกสติ๊กเกอร์วันที่
• ตรวจแรงดัน / อัตราการไหล UV (ถ้ามี)
• จุดจ่ายในสนาม / โถงทางเดินต้องมีร่มเงา / หลังคากันฝุ่น
• สื่อสารกับเด็กเรื่อง “อย่าเอาปากแตะก๊อก” และใช้แก้วสะอาด

ออฟฟิศ/โรงงาน

• ทำแผน PM รายเดือน / ไตรมาสชัดเจน
• จุดจ่ายกาแฟ / เครื่องดื่มที่ต่อท่อน้ำ → ล้างภายในตามคู่มือ
• จัดเจ้าภาพรับผิดชอบ (ช่างอาคาร / แม่บ้าน) + ลายเซ็นตรวจงาน
• เก็บใบเสร็จ / บันทึกงานซ่อม–เปลี่ยนเพื่อ audit

1. ประเมินความเสี่ยงน้ำดิบ : น้ำประปา / บ่อบาดาล / แหล่งผิวดิน
2. เลือกระบบกรอง + ฆ่าเชื้อ : ให้เหมาะสม (UF / RO + UV / การต้ม) อิงแนวทาง WHO / CDC
3. ดูแลไส้กรองน้ำตามรอบ : และบันทึกวันที่ชัดเจน
4. ล้างตู้น้ำดื่ม / แท้งค์น้ำ / หัวจ่ายก๊อกน้ำ : ทุก 3–6 เดือน
5. ฝึกนิสัยน้ำสะอาดในองค์กร : ใช้แก้วส่วนตัว, ห้ามสัมผัสปากกับก๊อก, ล้างมือ

ปัญหาน้ำปนเปื้อนเป็นภัยเงียบ ที่เริ่มตั้งแต่ต้นทางแหล่งน้ำไปจนถึง “หัวจ่ายแก้วสุดท้าย” WHO / UNICEF ชี้ว่าคนจำนวนมหาศาลยังขาดการเข้าถึงน้ำที่ปลอดภัย

และ WHO / CDC ย้ำมาตรการที่พิสูจน์แล้ว—ต้ม, กรอง, ฆ่าเชื้อ, เก็บรักษาถูกวิธี—เมื่อนำมาประยุกต์ใช้กับการดูแลท่อ–ถัง–ตู้กดน้ำและไส้กรองอย่างมีวินัย จะลดโรคจากน้ำได้จริง ทั้งในบ้าน โรงเรียน และออฟฟิศของเรา. (UN-Water, World Health Organization, CDC)